El dolmen de Santa Cruz

“... y los sos fíos, pa quienes per ello, oh Cristu, pol tú sacrificiu seya tola tu gracia y tres del cursu d’esta vida alcanceyos la xenerosa misericordia. Equí fueren consagraes altares a Cristu pol sacerdote Asteriu, nel díi 300 del tiempu trescurríu del añu, estendía la sexta edá del mundiu, corriendo la era 775.” Asina recueye la llápida fundacional de la capiella de la Santa Cruz, templu llevantáu n’orixe pol mandatu del segundu rei d’Asturies, Favila ya la so muyer, Froiluba, enriba d’ún vieyu túmulu sagráu afincáu no que angüañu ye la vega de Contranquil, Cangues d'Onís, au les agües de los ríos Sella y Güeña mestense.

 

Capiella de la Santa Cruz en Contranquil, Cangues d'Onís

                Cunten les lleendes que’l rei, consagró esti templu alló pol 27 d’ochobre del  737 pa que acoyera la Santa Cruz, la cruz de carbayu que so Pá, don Pelayu, llució na batalla de Cuadonga escontra les güestes musulmanes. Esa cruz dempués foi treslladá al castiellu de Gauzón au se-i daría cubierta d’oru y piedres precioses, dando llugar a una xoya de la orfebrería altomedieval asturiana que pasaría a la posteridá col nome de Cruz de la Victoria.

                La capiella pué considerase comu’l primer templu cristianu llevantáu n’Asturies tres de la invasión musulmana y, faciendo-i casu a les lleendes, foi la tumba postrera de los mesmos reis que la consagraren. Asina, tres morrer nuna montería tres d’ún osu nos montes de Llueves, Favila sedría enterráu nel templu, siguiendo’l mesmu camín la so viuda, Froiluba, al morrer.

Antigüu grabáu que recueye'l templu anantes de la so destrución en 1936 y postrera reconstrución.

                 El fechu de que un rei comu Favila, s’alcontrare a la muerte de so pá al frente d’ún reinu incipiente, con una posición discutida ya inestable, con enemigos fora y dientru la corte, llevaríalu a llevantar la capiella n’aquel llugar concretu, ún monumentu megalíticu que debía ser fonte de vieyes creyencies ente los montañeses del llugar, lo que-i daría al nueu rei la lexitimación pola que tantu naguaba y que afitaría el so reináu al asimilar en so los poderes ancestrales de tan arcanu llugar.

                La capiella, comu fonte de poder espiritual seguiría radiando la so influyencia sobre les xentes de la comarca durantre sieglos. En metanes la capiella, sigún cuntaba en 1572 el cronista de Felipe II, Ambrosio de Morales, abríase una cueva na que dicía alcontrábase’l sepulcru del rei astur Favila. La tierra que lo rodiaba, el humus sagráu que tapecía’l nichu, tendría increíbles poderes curativos, polo que’l llugar yera frecuentáu polos vecinos que arramblaben con puñaos de tierra con fines melicinales (Coses memorables del Principáu d’Asturies del Padre Carballo, 1695). El nichu del rei nun yera otra cosa que’l dolmen que agospiaba nel so interior el túmulu de tierra y piedres sobre’l que se llevantó’l templu, el dolmen que güei conozse comu de la Santa Cruz.

Vista trasera de la capiella na que se albidra la estructura tumular moderna más pequeña que la orixinal.

                 Los devenires del tiempu foron afeutando al templu. Asina la capiella orixinal foi fondamente restaurá en 1632 alterando completamente el edificu llevantáu pol rei astur. En 1808 zárrase al cultu. En 1851 entamen les primeres llabores d’esploración arquelóxica del dolmen, llabores que desarrollaríen dellos estudiosos nos siguientes años, destacando’l arqueólogu local Conde de la Vega del Sella, que espublizaría en 1919 el primer estudiu del monumentu. Pero’l sucesu que más afeutó al templu ocurrió n’agostu de 1936, al entamu de la Guerra Civil, cuandu baxu la influencia del anticlericalismu que entós barrió tol territoriu asturianu, el templu foi demolíu, el túmulu arrasáu, dexándose el dolmen expuesto na so totalidá a güeyos del visitante, al tiempu que desprotexíu escontra la lluvia, el vientu, la ñeve y les bombes.

                Nos años 50, túmulu y templu foron reconstruyíos, algamando la presencia que entá güei tienen. Pero si bien la capiella sobro’l túmulu tien el so encantu, lo que de verdá tien valor ye lo que guarda dientru, el protagonista d’esta hestoria, el testigu mudu de 5000 años d’Hestoria na vega del Sella, el dolmen.

Capiella nuea sobre'l túmulu

                El dolmen ye un conxuntu de planta poligonal  formá por 7 llabanes fincaes u ortostatos abiertu al Este. La cámara llega a algamar nel testeru un altor de más de 2 metros, baxando a midía que ún s’avera a la abertura d’entrá al megalitu, pudiéndose albidrar la posibilidá de que esistiera un pórticu a semeyanza d’otros dolmenes asturianos. La llábana cobertoria ta perdía dafechu si bien nun se sabe en qué dómina se destruyó. Asina nos testos de Ambrosio, en 1572 cítase la so existencia, pero n’otros de la segunda metá del XIX ya se la da por destruyía.

Dolmen de Santa Cruz. Magar que les pintures sofrieren un importante deterioru dende'l so descubrimientu, en 1915, la estructura xeneral ye la mesma que vien siendo conocía dende'l sieglu XVI esceición fecha de la cobertoria perdía.

                Lo que más destaca ensín embargu esti megalitu d’otros ye la presencia de pintures y grabaos en cuatru de les llábanes que lu conformen, especialmente nel testeru. Estes llábanes foron alisaes na cara interior antes de decorales. La que más decoración caltién ye’l testeru. Esta llabana, dempués d’alisá, foi pintá en roxu. Mediante la téunica del piqueteu foron grabándose motivos xeométricos ente los que destaquen dos llínies frayaes enfrentaes, grupos de triángulos roxos nos márxenes y bandes de llínies grabaes en zigzag que los enmarquen. El ortostátu que-i sigue al testeru pol norte tien llínies en zigzag pintaes en roxu, el que lu sigue más llínies zigzagueantes desvaídes de difícil perceición. El ortostatu contigüu al testeru pol sur tien delles figures esquemátiques grabaes con trazu incisu. Les otres llábanes carecen, o nun conserven, decoración pictórica nenguna.

Distribución de pintures y grabaos fecha por M.A. de Blas Cortina (Boletín RIDEA)

Calcu de les pintures y grabaos del testeru fechu por M.A. de Blas Cortina (Boletin RIDEA)

  

             La importancia d’esta decoración radica en que’l dolmen de Santa Cruz ye’l exemplu más oriental d’un área megalítica que comprende Galicia, Asturies ya’l norte de Portugal nel que apaecen dólmenes pintaos, daqué ayeno a les manifestaciones dolméniques del restu la península, un arte que tevo más compañeros na redolada nos desapaecíos dólmenes d’Abamia y Mián, tamién asociaos a templos cristianos ya los primeros tiempos del Regnum Asturum.

A mandrcha, el testeru, arriba el llateral sur del dolmen

Testeru de la cámara dolménica. Albidrase dalguna de les figures xeométriques en forma triángulos

                La hestoria de Favila, la pervivencia nel tiempu comu llugar sagráu o la escoyeta del mesmu comu llugar nel que guardar la Santa Cruz que guió a les güestes astures a la victoria, son signos evidentes de la atávica importancia del monumentu. Trátase d’ún dolmen de gran tamañu (midía anantes de la so destruición 37x17x3m) n’una comarca au nun abonden les estructures tumulares y que nel so momentu tevo una destacá decoración pictórica. El mesmu llugar ye estrañu, pues lo normal ye que apaeza en altures, y n’esti casu alcuéntrase n’una vega, confluencia de ríos y caminos, llende hestórica de territorios ente astures y cántabros, conventos asturiense y cluniense na dominación romana o de les variantes central ya oriental de la mesma llingua asturiana. Quier dicir, un llugar dominante dende’l puntu de vista del desarrollu social de la población autóctona, polo que pudiéremos tar ante un monumentu sepulcral pa una élite social, marcando un llugar d’especial espiritualidá,un santuariu que espardió’l so poder protector, maxicu ya relixosu por tola redolada durantre 5000 años, siendo reutilizáu por nueos credos que fadríen de so les vieyes creyencies ellí allugaes. Prebes n’esti sen son que na redolada’l dolmen apaeciera una estela funeraria y fragmentos d’escriciones llatines de dómina romana o una necrópolis medieval.

                Y si munchu d’esto tien de interpretación, lo que nun se pué negar ye que esti conxuntu llogró perdurar nel tiempu a diferencia de munchos otros llugares de cultu paganu que foron perdiéndose col tiempu, llegando dempués de munches vicisitúes a nos, pa que lu podamos admirar ya esfrutar al tiempu de cinco milenios d’arte ya hestoria nun llugar, unes piedres sobre les que surdió un reinu.

 

El dolmen vistu dende la capiella, la mítica sepultura del rei Favila