El Castiellu de Tudela (1ª parte)

    Cuando entamé a escribir sobre les ruines del Castiellu de Tudela, el guardián del valle que-i da nome al mi pueblu, nun me daba cuenta de to'l material que tinía ente les mios manes, asi que, al final, decidí facer dos partes. La primera, la hestórica. La segunda la etnográfica, les hestories y lliendes que d'elli cuerren.

    Fai ya munchos años, siendo yo guaje, cuendu entá nun esistía la carretera que dende Olloniegu xune la autopista cola cuenca'l Nalón, sentáu nel bancu l'apeaderu de Santolaya, vía recortase escontra'l cielu la silueta del Castiellu de Tudela, una muria prieta con un gran gueyu a xeitu ventanal no cimeru. Munches lliendes se cuntaben, munches otres fui atropando colos años nos llibros. Pa mi yera indubiable que aquel picachu erguíu enriba Santianes guardaba un interés que, más ceo más sero llevaríame a percorrer los sos requexos. Ya, en delles vegaes, asina foi.

    El Castiellu de Tudela, arruináu nel sieglu XIV, foi ún de los protagonistes nos socesos hestóricos na Asturies medieval. Consideráu el mayor castiellu asturianu, tantu no que se refier a la estensión de la fortaleza como a la importancia que algamó, viose comprometíu en toles guerres nobiliaries de la dómina, dende les guerres de Gonzalo Pelaez comu a les de los Trastamara, ensin escaecese de les racies del trístemente famosu noble-bandoleru Gonzalo Pelaez de Coalla.

Llienzos de la torre l'homenaxe

    Garrando dende Olloniegu una carreterina de montaña que sube hasta La Mortera llegamos al llugar de La Fócara, na fastera sur del monte conocíu comu picu Castiellu au entá arreches ente la maleza, yérguense les ruines del castiellu de Tudela. Dende esi altor, no que probablemente fuere un asentamientu castreñu, dominábase el camín que xunía'l centru d'Asturies cola meseta. El emplazamientu castreñu primixeniu sedría reutilizáu polos romanes que llevantaríen una estructura
defensiva que yos permitiera controlar, amás de les fértiles vegues del Nalón, la mesma vía La Carisa que trescurría non perlloñe d'ellí. A falta de escavaciones arqueolóxiques series pocu más se pué afirmar, si bien la cercanía de dellos castros catalogaos (Picu Llanza, Cutulapila, etc...) afita esta idega sobro la antigüedá del llugar.

El Castiellu de Tudela vistu dende la cima'l Berrubia

    Lo que si ya ta bien cimentao por fontes bibliográfiques, ye la construcción de un recintu fortificáu nel 854, baxo'l reináu d'Ordoño I, nos primeros tiempos del Reinu d'Asturies, comu baluarte defensivu escontra les incursiones de güestes mores. Col esposigue del reinu asturianu ya'l treslladu de la corte a la nuea ciudá de Ovetum, el castiellu incrementó la so importancia comu guardián de la capital del reinu, polo que foi reconstruyíu por Alfonso III. A midía que la reconquista foi sumando territorios a los reis asturianos primero y llioneses dempués, el castiellu foi perdiendo la so importancia defensiva, polo que la so propiedá, hasta entós real, foi cedía a la nobleza local, que los emplegaría comu centros alministrativos ya de control de los territorios. Asina foi comu esta fortaleza, xunto a otres munches asturianes (Alba de Quirós, Proaza, Buanga, Gauzón, Alesga...) terminaren nos entamos del sieglu XII en manes de Gonzalo Peláiz, Potestas ya Alferez del rei Alfonsu VII, escontra'l cual llevantose n'armes tres vegaes. Na primer d'estes guerres nobiliaries, tropes de don Gonzalo Peláiz foron sitiaes nel castiellu Tudela, que a la fin hebo de entregase al exércitu del Rei llionés. Corría l'añu 1132. Durante cincu años más, con delles tregües en mediu, continuaron les lluches ente'l noble asturianu ya'l rei de Llión, lluches nes que'l castiellu Tudela, unes vegaes en manes de les güestes de Gonzalo Peláiz ya otres nes del conde Suero Bermudiz (el brazu executor de les órdenes del Rei n'Asturies).

Ente la maleza albídrense restos de les construcciones que formaben la ciudadela o cuerpu principal del castiellu.

    Finaes les revueltes de Gonzalo Peláiz, en 1145 el castiellu foi entregáu al obispáu d'Uviéu col envís de debilitar a la nobleza feudal tan proclive a los llevantamientos y les lluches ente ellos mesmos. Xunto col control de la fortaleza se-i entregaren a la Ilesia de San Salvador el control de los territorios asina comu'l cobru de drechos de portalgu na ponte Olloniegu, nel camín de Castiella, puerta cabezalera a la ciudá d'Uviéu. Lo importante de la situación del castiellu asina como les lluches que ente'l cabildu uvieín calteniénse col poder real fixeren que los primeros dexaren la fortificación en manes de castellanes comu Gonzálo Pelaez de Coalla, arquetipu de noble bandoleru que, desque el mesmu castiellu, asaltaba los mercaderes que cruciaben el camín de Castiella, causando grave perxuiciu a vecinos y comerciantes. Avasallaos, en 1316, los vecinos decidieron acudir al cabezaleru de los nobles asturianos, don Rodrigo Alvarez de las Asturias, pa que intercediera ante'l obispáu pa pone-i fin a tantu desmán, llegando el noble a recibir orde del rei pa pone-i sitiu al castiellu ya echalu abaxu.

Somorguiáu ente matos y árboles, señalando al cielu, les muries del turruxón del castiellu.

    ...legó y Apparicio Pérez, personero del conçello de Oviedo et otros ommes bonos de y de la villa con él. Et dixeron que don Alfonso Peláiz, archidiano de Grado, et Iohán Iohannis et Alfonso Pérez et Pero Ferrández, canónigos de la dicha yglesia, foran a la yglesia de Santo Tysso et dixeran... que el castiello de Tudela yera del Cabildo de la yglesia de Oviedo, et quellos fezieran creyente que don Rodrigo Álvarez que lo tenía cercado, que pedira al conçello de Oviedo et a los juyzes que lli diessen los fierros et las cuerdas del engenno que dizían que tenían pora fazer mal en el castiello et depennarlo. Et que dizían et afrontaran a los juyzes et a los ommes bonos de la villa que y seyan de parte del deán et del cabildo, por la hermandat et vezindat que con ellos avían, que non diessen fierros nin cuerdas nin otra cosa pora fazer mal en el so castiello...

    Et lo dicho perssonero del conçello dixo al deán et al cabildo... que poys se ellos paravan en que el castiello de Tudela yera so, que feziessen emendar et corregir las malfetrías que los vezinos de Oviedo rescebían de los quel dicho castiello tovieran desque ora fora poblado. Et que daquí adelantre metiessen y guarda en guisa que se non feziesen dél más malfetrías. Et fizo luego leer un scripto, fecho en esta manera:

    Iohán Iohánniz de Tras Sasso querellando dixo que yendo so fillo Diego pora tierra de León esti viernes ha trelze días, que en llegando al Padrón que salió del castiello de Tudela Fernán Alfonso de Moredo con otros dos omnes, et lli tomara quinze maravedís en dineros et un tornés del rey, et una mealla de plata et una esquierpa, et lo ferió quanto él quiso, et que se tornó luego al castiello.

    Iten Iohán Pérez, carnicero, gienrro de Fernán Domínguez, dixo que él tenía un cueyro en Loredo, que yera a cerca de Mieres, et que legó y Fernán Alfonso sobredicho et otros ocho con él esti día sobredicho, et que tomaron el dicho cueyro, et lo espedaçaron pora avarcas, et se collieron al castiello...

Un de los fosos colmataos que rodien les estructures superiores del castiellu.

     Pesie a la amenza real por destruyir el castiellu, finalmente el obispáu llogró caltener le control del mesmu comprometiéndose a finar colos desmanes de les sos tropes. Asina, entraría tranquilamente el Castiellu de Tudela nel sieglu XIV. N'esti sieglu la fortaleza tornó a vese involucrada nes lluches nobiliaries tres la muerte del rei Alfonso XI. Enrique de Trastamara, fíu illexítimu del Rei, acoyíu ya educáu pol citáu Rodrigo Alvarez de las Asturias, alzose en armes escontra'l so herman, Pedro I, coronáu rei de Castiella. La llucha foi llarga, resultando a la fin vencedor Enrique de Trastamara, coronándose rei comu Enrique II. El so fiu, Juan I de Castiella pasaría a la hestoria del castiellu de Tudela al ordenar en 1383 la demolición de la fortificación, quiciaes col enfotu de privar a los nobles del llugar de puntos fuertes nos que nun momentu dau pudieren da-i griesca. Dende entós, el castiellu vieno pocu a pocu cayendo nel escaezu, perviviendo namás que nel maxín popular de la zona en forma cuentos y lleendes.

    Más de 600 años dempués, al aportar al llugarín de La Fócara. Dende equí pueden observase nidiamente la esistencia de tres aniellos defensivos, fosos y contrafosos, colmataos en gran midía polos mesmos escombros del castiellu y la vexetación, dando llugar a pequeñas terraces de yerba verde nes que pacen, ayenes a la Hestoria que yos rodea, les vaques del caseríu prósimu. Asina mesmo, ente los mesmos praos pindios que rodian el picachu albídrase una pequeña muria semienterrá ente la vexetación, que sedríen restos de la muralla principal que defendia'l recintu. Más arriba, somorguiaos ente un mar de escayos y yedra, atopense dellos restos de llienzos, fechos de cantos ya argamasa, de lo que nel so tiempu fuere'l cuerpu principal, la ciudadela ya la torre del homenaxe. D'esta queda en pie un llienzu con unos cincu o seis metros d'altor na que destaca un gueyu, quiciaes los restos d'una saetera o una puerta destruyía. Comu ya se dixo, a falta de escavaciones sistemátiques, en ciertos llabores someros realizaos pa la catalogación del yacimientu, recuperaronse dellos preseos de fierru de dómina medieval (una foceta, un colgante, puntes de dardos, etc) asina comu restos de cerámiques, teyes y tégules ya molinos de manu.

Restos del primer aniellu de muries del castiellu.

    Más de 600 años dempués, durmiendo el suañu del escaezu, el castiellu de Tudela suaña con tornar a ser un migayín de lo que foi, de dexar de ser sólu un recuerdu na memoria del pueblu, una cita nes fontes bibliográfiques mas antigües, un cuentu pa neños nun llibru de lleendes asturianes. Bien merez que tornemos la vista allí arriba y, dalgún día, se pongan los medios pa rescatalu del pozu nel que descansa y sacar a la llus los secretos que, a bon xuru, entá guarda ente les sos muries. La fortificación más grande y más importante de la Asturies medieval, el Castiellu de Tudela, nun debe dexase morrer.

Colgante o adornu de bronce atopáu nel castiellu Tudela