Asturtsalia: Banduxu: onde durmi'l tiempu

A pocos kilómetros d'Uviéu, en metanes del valle del Trubia, nun de los llugares punteros del modernu turismu rural asturianu, atópase el pueblu de Banduxu. Ayenu al desarrollu urbanísticu y económicu esperimentáu polos pueblos de la vega, entá n'elli aliéndase l'aire medieval que dende sieglos sopla ente les cases, polos caleyos, nos solhorros. Una amuesa anguañu de lo que foi l'Asturies rural de sieglos pasaos, un muséu etnográficu vivu de lo que yera una economía de montaña, basáa nel ganáu y una agricultura de subsistencia. Una arquitéctura que remembra tiempos pretéritos, de siervos y señores. Un llugar nel que, de xuru, durmi'l tiempu.

Banduxu: la Ilesia Santa María, la torre de Banduxu ya'l Palaciu

A la solombra'l L.luguéi, la Mostayal, el Peláu, la Peña Atambu ya'l Oubiu, na cabezalera el vallín que cuerre'l ríu Valmoru en pos del Teverga, fincaos nun remansu la pindia fastera la sierra, alcuéntrense los seis barrios que conformen el pueblu. No más baxu, la Molina, na que entá caltiénse'l molín que-i da nome pa siguir a La Reguera. Dempués, en métanes el cogollu la polación, el Palaciu, cola torre los Tuñón y la casa fuerte del palaciu. Más arriba, Entelailesia, col pequeñu templu ya'l curiosu cementeriu, pequeñu y rodiau de muria, ensin nichos, sólo tumbes. Subiendo, Campal, nel que fina la carretera que comunica con Proacina y Proaza. Un pocuñin allonxáu, pa poniente y más altu, el Toral.

El barriu del Toral

Percorrer ca ún de los sos barrios, tremaos de cases con muries de piedra ya esquines ensillaraes, artesonaos llabraos con esmeru, horros nos que albidrense amueses de vieyos artes pictóricos, fornos de pan y tenaes de maera, llévanos a un tiempu pasáu comu si d'ún viaxe nel tiempu se tratara. Un viaxe a ún tiempu nel que en Banduxu, merced a la so xeografía inaccesible, pero que-i permitía controlar el accesu ya'l pasu a los valles cercanos, los pastizales de los puertos y les vegues, foi polación de gran importancia, tantu política comu económica, y na que xurdió la familia de los Alvarez de Banduxu que, col tiempu sedría'l tueru del que ñacieren dalgunes de les rames más importantes de la nobleza medieval asturiana, los Tuñón y los Miranda, que col tiempu terminaríen dominando amplios territorios na Asturies central y daríen orixe al marquesáu de los Valdecarzana, ente otros. Gozaba la polación entós del drechu de escoyer ellos mesmu al señor que más yos interesaba, un drechu, el de behetría, que nun foi tan habitual a esti lau del cordal comu lo sedría en tierres de Castiella.

El Palaciu vistu dende'l sur

Amás de les bones amueses d'arquitéctura popular que puén atopase no tocante a cases, cuadres, fornos y llavaderos, la mayor parte d'ellos entá calteníos nun más que aceutable estáu de conservación, la silueta de Banduxu faise tan familiar pola imaxe de la Torre los Tuñón ya'l Palaciu. La Torre, llevantá enriba un roquéu, con planta circular a semeyanza de la torre de Proaza, destaca enforma sobre'l conxuntu la polación, dominándola maxestuosa, velando les vides de sos habitantes. Edificiu baxomedieval, con cuatru pisos y teyáu cónicu, muries de sillarexu y mampostería, sillares en vanos de puertes y ventanes, la fábrica autual tendría orixe nel sieglu XV. Destaca n'elli, amás del bon estáu de conservación, que vieno emplegándose dende hai tiempu comu vivienda, de mou que la puerte orixinal, asitiá n'altura comu suel ser habitual, tresformose en ventanu al tiempu que abríase una nuea na base mesma, furando la muria nel tramu más anchu, lo que queda bien patente al prestái atención. Nun solo nun tien sillares, sinon que nótase la comezón que se-i fexo a la fortaleza pa amenorgar el grosor de la parede. No cimero la torre destaca tamién un escudu de armas que amesta los blasones de los Tuñón, los Miranda y los Banduxu xuntu a una torre en mediu flanquiá por dos llances.

La torre de Banduxu, cola puerte nuea tarazá nes muries

Tres la torre atópase el conxuntu nomáu el palaciu de los Alvarez de Banduxu, un grupu d'edificaciones construyíes alrodiu d'una torre cuadrada con una disposición que asemeya a una pequeña casa-fuerte. El conxuntu sufrió modificaciones continues que desvirtuaron la estructura orixinal, siendo el orixe del mesmu el sieglu XVI. Probablemente yera'l focu de poder señorial del llugar desplazando a la torre anterior. Entá güei, cola entrá zarrá y la muria que conforma un pequeñu baluarte cuadrangular, tresmite un aire de poder señorial.

La torre ya'l palaciu

Nel centru del pueblu, nel barriu al que-i da nome, erguese la ilesia de Santa María de Banduxu, el templu más antigüu del conceyu Proaza. Magar que la fábrica autual remóntase al sieglu XII, conozse la esistencia del templu en fontes escrites del añu 912, comu donación del rei astur Fruela II al cabildu de la catedral d'Uviéu (probablemente una de les falses donaciones del obiespu Pelayu). La construción ye cenciella, un románicu rural ensin grandes motivos decorativos. Una sola nave con bóveda de cañón, una única portada y dalgún canecín sueltu nel testeru. Paez ser que parte de los ellementos decorativos foron perdiéndose col tiempu y coles intervenciones nel templu, pudiéndose atopar dalgunos na redolada'l mesmu, quiciaes comu aprovechamientos en otres construciones civiles. Hai rastros de presencia de pintures murales nel interior. Dicin que la virxe que se alcuentra na ilesia tien un medallón que traxo Santu Toribiu ente les reliquies del Arca Santa que se alcuentren na catedral d'Uviéu. Esti medallón tendría dientro llechi de la mesma virxe María. Frente a la ilesia, rodiáu por una muria, un pequeñu cementeriu nel que entá güei síguense enterrando a los difuntos comu antañu, en tumbes na tierra presidíes por una cruz.

La ilesia de Santa María ya'l cementeiru

Un puquiñín más arriba de la ilesia alcuéntrense dos horros en bon estáu. Nun d'ellos, alcuéntrense dalgunes de les pintures más guapes de les munches que puen vese nos horros astures. Guapes principalmente pola so orixinalidá. Representase una escena con dos caballos enfrentiaos, un prietu ya otru roxu, al tiempu que un caballeru remanez tendíu en suelu comu si hubiere cayío del roxu. Dicin que pudiere ser una remembranza de cuando el caballu del rei Alfonso VII de Castiella sofrió la muerte del so caballu pol tiru certeru d'un ballesteru na torre de Proaza. Tamién pudiere tratase de dalguna representación d'una xusta ente caballeros. Lo cierto ye que'l trazu los caballos llévame a alcordame al del caballu de la diadema de Moñes (Piloña), xoya de la orfebrería castreña asturiana, mientres que'l caballeru a los petroglifos medievales de Domingo García (Segovia). Seya comu fuere, retrotraínnos a dellos sieglos atrás, lo que-i da mayor valor al conxuntu.

Los caballos ya'l caballeru

Nun llueñe, n'otra colondra, un llobu amuesa toa la so fiereza. En dellos llugares del mesmu horru, principalmente en lliños, albidrense pintures en blacu y prietu representando semicírculos superpuestos, un motivu bastante espardíu n'Asturies central. En otru horru cercanu, la inconfundible figura d'ún cuélebre, asemeyáu al de Vallinaescura (Maliayu), fainos saber del miéu atávicu a les sierpes, representantes del mal que nos rodia ya achisba.

El cuélebre

El restu'l pueblu ye un nun parar, un nun parar de regodiase cola visión de casones de piedra y maera, horros col solhorru tremáu de rastros, gradies y araos romanos. Fornos en muries (dalgunu nun segundu pisu incluso). Llavaderos y bebederos pal ganáu, pequeños molinos que quiciaes, ya nun tríen el granu. Cases rehabilitaes calteniendo l'harmonía de la tradición. Praos con muries de piedra, vaques roxes, pites pintes y cabritinos. Un llugar nel que, hasta los años 80 del sieglu pasáu hebía que llegar por un camín rial d'empedráu, que nun tinía agua corriente nin elleutricidá. Un llugar nel que percorrer les cais y caleyos mirando en derredor, maravíandose de que entá güei llegare a nos tal que asina, pa que lu disfrutáremos, pa que lu cudiáremos. Pa que llevemos ellí a los nuesos fíos y yos cuntemos que, n'Asturies, n'otru tiempu, les coses yeren asina.